Những mẩu chuyện Kolyma (IV)

Phạm Ngọc dịch từ nguyên tác tiếng Nga trong "Những mẩu chuyện Kolyma" của Varlam Shalamov.

Kí họa chân dung Shalamov của hs Volkov 2009

Thợ mộc

Suốt ngày đêm sương mù dầy đặc đến mức cách hai bước chân cũng không rõ mặt người. Vì thế, hầu như không thể đi xa một mình. Chỉ có thể đoán mò một vài hướng - đến nhà ăn, trạm xá, trạm gác - bằng bản năng tự có, gần như bản năng định hướng ở loài vật, và trỗi dậy ở con người trong những điều kiện thích hợp.

Người ta không cho đám lao động cải tạo xem nhiệt kế, mà cũng không nhất thiết - nhiệt độ nào đi chăng nữa thì cũng phải ra ngoài làm việc. Hơn nữa những sói già trong trại hầu như luôn xác định được chính xác bao nhiêu độ âm mà không cần nhiệt kế: nếu có sương mù, nghĩa là bên ngoài âm 40 độ; nếu trong hơi thở ra có tiếng ù ù, nhưng chưa đến nỗi khó thở - nghĩa là âm 45; còn tiếng ù ù cộng thêm khó thở - nghĩa là âm 50. Âm dưới 55 độ - là nước miếng đông thành đá ngay khi vừa nhổ ra khỏi miệng. Nước miếng đông thành đá đã được hai tuần nay rồi.

Mỗi sáng Potashnikov tỉnh giấc với hi vọng - đã bớt lạnh chưa? Hắn biết theo kinh nghiệm mùa đông năm ngoái, dù nhiệt độ có thấp thế nào, để cảm thấy được cái ấm thì quan trọng là sự thay đổi nhiệt đột ngột, sự tương phản. Nếu thậm chí giá rét còn 40-45 độ âm - trong 2 ngày sẽ ấm, còn tiếp theo hai ngày đó thì không có í tưởng dự báo gì hết.

Nhưng giá rét không bớt, và Potashnikov hiểu rằng không còn chịu đựng nổi nữa. Ăn sáng xong, bữa ăn nhiều nhất, làm việc được một giờ đồng hồ, sau đó bắt đầu thấy mệt, và cái lạnh ngấm vào thân xác, thấu tận xương - cách nói dân gian hoàn toàn không có tính ví von chút nào. Chỉ có thể buông dụng cụ lao động và nhảy lò cò hết chân này đến chân kia để khỏi bị cóng trước bữa trưa. Bữa ăn trưa nóng, món súp hổ lốn nổi tiếng và hai muôi cháo, chưa đủ hồi sức, nhưng cũng ấm người lên được chút. Rồi cũng chỉ đủ sức làm việc một giờ nữa, sau đó một ham muốn lại xâm chiếm Potashnikov, không hẳn như được sưởi ấm, không hẳn như được nằm trên những viên đá sắc nhọn, lạnh cóng và chết. Một ngày rồi cũng kết thúc, và sau bữa tối, rót nước và cầm mẩu bánh mì, không một tù cải tạo nào ăn bánh mì cùng với súp tại nhà ăn mà đều đem về lán, Potashnikov đi ngủ.

Hắn ngủ, tất nhiên, ở giường tầng trên - giường tầng dưới là một cái hầm đông lạnh, và những ai nằm ở tầng dưới, thì một nửa thời gian ban đêm phải nán lại bên lò sưởi, đổi tay ôm lấy cái lò sưởi còn sót lại chút hơi ấm. Củi không bao giờ đủ: để lấy củi phải đi bộ 4 cây số sau khi làm việc, và mọi người bằng mọi cách đều lẩn tránh cái nghĩa vụ này. Ở tầng trên có ấm hơn, tất nhiên dù sao người ta cũng mặc đồ nằm ngủ i như lúc đi làm - đội mũ, áo bông, áo khoác, quần bông. Ở trên có ấm hơn, nhưng sau một đêm tóc tai cũng đông cứng dính vào gối.

Potashnikov cảm thấy càng ngày sức càng kiệt dần. Hắn, một gã đàn ông 30 tuổi, thế mà khó khăn lắm mới leo nổi lên giường tầng trên và cũng khó khăn lắm mới tuột xuống được. Gã nằm giường bên cạnh mới chết hôm qua, tự nhiên lăn ra chết thôi, sáng không tỉnh giấc nữa, và cũng chẳng ai bận tâm hắn chết vì lẽ gì, cứ như thể chỉ có một nguyên nhân duy nhất mà ai cũng biết. Tay trực nhật lấy làm mừng là gã kia không chết lúc tối mà vào buổi sáng - tay trực nhật được hưởng khẩu phần của người chết trọn ngày hôm đó. Ai cũng hiểu điều này, Potashnikov đánh bạo đến gần tay trực nhật: "Chia cho tớ chút nhé", nhưng tay trực nhật chửi bới rất dữ, kiểu mà chỉ những đứa mạnh hơn đứa khác mới dám chửi vì biết rằng sẽ không bị sao hết. Duy có vài trường hợp đặc biệt là thằng yếu dám chửi thằng mạnh - chẳng qua đó là sự liều lĩnh tuyệt vọng. Potashnikov im lặng bỏ đi.

Phải tìm ra giải pháp, phải nghĩ ra một cái gì đó với não trạng ọp ẹp của mình. Hoặc là chết. Potashnikov không sợ chết. Nhưng có một ham muốn cháy bỏng thầm kín, một sự bướng bỉnh cuối cùng - mong muốn được chết tại một bệnh viện nào đó, trên giường bệnh, trong chăn nệm, trong sự quan tâm của người khác, kể cả người nhà nước, chứ không phải chết ngoài đường, trong giá rét, dưới gót giày của lính canh, hoặc trong lán giữa tiếng chửi thề, sự bẩn thỉu và sự thờ ơ của mọi người. Hắn không kết tội mọi người vì sự thờ ơ. Từ lâu hắn đã hiểu nguồn cơn của sự trì độn, sự lạnh lẽo của tâm hồn. Giá rét, chính nó, thứ khiến nước miếng đông thành đá khi vừa nhổ ra khỏi miệng, đã ngấm sâu vào tâm hồn con người. Nếu xương cốt có thể đông cứng, thì não cũng có thể đông cứng và trì độn, và tâm hồn cũng đóng băng luôn. Trong giá buốt thì chẳng thể nghĩ ra được gì. Rất đơn giản. Trong cái rét và cái đói, não hấp thụ chất bổ kém, tế bào não khô lại - đó là quá trình vật chất rõ ràng, và có trời mới biết, quá trình này có thuận nghịch hay không, như người ta nói trong i học, tương tự như hoại tử vì lạnh, hoặc hủy hoại vĩnh viễn. Tâm hồn cũng vậy - nó bị lạnh cóng, co lại và có lẽ sẽ buốt giá vĩnh viễn. Tất cả í nghĩ của Potashnikov trước đây - bây giờ chẳng còn gì, ngoài mong muốn có thể chịu đựng được, chờ cho qua được đợt giá rét mà vẫn còn sống.

Tất nhiên, cần sớm tìm được phương cách để cứu vãn. Những cách như vậy không có nhiều lắm đâu. Phải trở thành đội trưởng hoặc người giám sát, nói chung là thân cận với các sếp quản giáo. Hoặc gần bếp ăn. Nhưng có đến cả hàng trăm đứa cạnh tranh suất phục vụ bếp ăn, còn chức đội trưởng thì Potashnikov đã từ chối, không chịu nhận một năm trước đây, vì hắn đã tự hứa với bản thân không lợi dụng để hiếp đáp người khác ở đây. Thậm chí vì mưu cầu cá nhân hắn cũng không muốn để những bạn tù đã bỏ mạng phỉ nhổ vào mặt hắn những lời nguyền rủa trước khi chết. Potasnikov mỏi mòn chờ đợi cái chết từ ngày này sang ngày khác, cái ngày ấy có lẽ sắp đến rồi.

Nuốt hết bát súp nóng, nhai nốt mẩu bánh mì, Potashnikov lê đến chỗ làm việc, khó nhọc lắm mới nhấc nổi chân. Cả đội đứng xếp hàng trước khi bắt tay vào việc, và bước dọc theo hàng là một người mập mạp, mặt mũi đỏ hồng, đội mũ da hươu, đi ủng da hươu kiểu của người Yakut và mặc áo lông ngắn màu trắng. I nhìn những khuôn mặt kiệt sức, bẩn thỉu, dửng dưng của đám cải tạo. Mọi người im lặng dậm chân tại chỗ, đợi kết thúc sự trì hoãn bất ngờ. Đội trưởng đứng ngay đó, kính cẩn nói điều gì với người đội mũ da hươu:

- Tôi cam đoan với sếp, Alexander Evgenyevich, ở đội tôi không có những thợ ấy. Sếp đến chỗ đội Sobolyev, ở đó có đám thợ thuyền, còn ở đây toàn bọn có học hành, thế mới khổ chứ.

Người đội mũ da hươu ngưng nhìn đám người và quay sang đội trưởng:

- Đội trưởng mà không biết người của đội mình, không thèm biết, không muốn giúp quản trại chúng tao.

- Tùy sếp định liệu, Alexander Evgenyevich.

- Được, tao cho mày thấy đây. Mày họ gì?

- Ivanov, thưa sếp.

- Xem đây. Ê, mọi người chú í. - Người đội mũ da hươu đứng trước đội. - Ban quản lí trại cần thợ mộc để đóng thùng chở đất.

Tất cả im lặng.

- Đấy, sếp thấy đấy, Alexander Evgenyevich, - đội trưởng thì thầm.

Đột nhiên Potashnikov nghe thấy giọng nói của chính mình:

- Có. Tôi là thợ mộc. - Và bước lên một bước.

Từ cánh bên phải một người khác cũng lặng lẽ bước ra. Potashnikov biết hắn - đó là Grigoryev.

- Đấy, - người đội mũ da hươu quay qua đội trưởng, - học hành gì mày, toàn cứt đái. Hai đứa theo tao.

Potashnikov và Grigoryev lê bước theo người đội mũ da hươu. I ngừng lại.

- Nếu đi kiểu này, - giọng i khàn khàn - ta sẽ không kịp ăn trưa. Thế này. Tao đi trước, tụi bay đến xưởng mộc gặp xưởng trưởng Sergeyev. Biết xưởng mộc ở đâu không?

- Biết, biết! - Grigoryev la lớn. - Làm ơn cho điếu thuốc đi sếp.

- Lại bài ca cũ rích, - người đội mũ da hươu lầm bầm qua kẽ răng, không móc bao thuốc ra khỏi túi áo mà chỉ rút hai điếu.

Potashnikov đi trước, vẻ căng thẳng nghĩ ngợi. Hôm nay sẽ được sưởi ấm ở xưởng mộc - mài lưỡi rìu và đẽo cán rìu. Rồi mài lưỡi cưa. Chẳng việc gì phải vội. Trước bữa trưa họ sẽ nhận dụng cụ, kê biên, tìm thủ kho. Đến tối nay, khi phát hiện hắn không biết đẽo cán rìu, không biết dùng cưa, người ta sẽ đuổi hắn, và ngày mai hắn sẽ trở về đội. Tuy nhiên, cả ngày hôm nay sẽ được sưởi ấm. Mà cũng có thể cả ngày mai, rồi ngày kia hắn sẽ trở thành thợ mộc không chừng, nếu như Grigoryevich là thợ mộc. Hắn sẽ làm thợ phụ cho Grigoryev. Mùa đông chấm dứt. Mùa hè, hắn sẽ sống sót qua mùa hè ngắn ngủi.

Potashnikov dừng lại đợi Grigoryev.

- Cậu có biết... nghề mộc không? - hắn hỏi, thở gấp, hồi hộp với hi vọng bất ngờ.

- Cậu thấy đấy, - Grigoryev trả lời vui vẻ, - tớ là nghiên cứu sinh đại học ngữ văn Moskva. Tớ nghĩ một người có trình độ đại học, lại là khoa nhân văn, chắc chắn phải biết đẽo cán rìu và sử dụng cưa. Nhất là làm việc ấy bên cạnh lò sưởi.

- Nghĩa là, cả cậu...

- Chẳng có nghĩa là gì hết. Chúng ta sẽ lừa họ hai ngày, rồi sau đó - mặc xác sau đó sẽ thế nào.

- Chúng ta lừa họ được một ngày thôi. Ngày mai họ trả ta về đội.

- Không đâu. Trong vòng một ngày họ chưa kịp để í đến xưởng mộc đâu. Còn phải trình báo, danh sách đủ thứ. Sau đó mới đuổi về...

Cả hai người vất vả lắm mới đẩy nổi cánh cửa đóng băng dính cứng. Chính giữa xưởng mộc đặt một lò sưởi bằng sắt cháy đỏ rực, năm người thợ, không mũ lông, không áo bông, đứng bên bàn làm việc của họ. Hai người mới đến quỳ gối trước lò sưởi, trước thần ánh sáng, một trong những vị thần đầu tiên của nhân loại. Họ tháo găng, xoa xoa tay hơ trước hơi nóng, như muốn thọc cả tay vào ngọn lửa hồng. Những ngón tay bị cóng lâu ngày, trở nên mất cảm giác, chưa kịp cảm thấy hơi ấm ngay tức thì. Khoảng một phút sau, Grigoryev và Potashnikov gỡ mũ lông và cởi áo khoác, vẫn còn quỳ gối chưa đứng lên.

- Các cậu có việc gì? - một người thợ mộc hỏi họ với vẻ không thân thiện.

- Chúng tôi là thợ mộc. Đến đây làm việc. - Grigoryev trả lời.

- Theo lệnh của Alexander Evgenyevich. - Potashnikov nhanh nhảu tiếp lời.

- Xưởng trưởng đã bảo rồi, đưa các cậu lưỡi rìu để tra cán, - Armshtrem, một thợ làm dụng cụ đứng tuổi, đang tra cán vào xẻng ở một góc xưởng.

- Chúng tôi, chúng tôi...

- Cầm lấy, - Armshtrem nhìn họ không mấy tin tưởng và bảo. - Đây, hai lưỡi rìu, cưa và dũa. Sau đó trả lại dũa. Dùng rìu của tôi đẽo hai cán rìu đi.

Armshtrem mỉm cười.

- Tiêu chuẩn một ngày là 30 cán rìu đấy, - ông bảo.

Grigoryev nhận thanh gỗ từ tay Armshtrem và bắt đầu đẽo. Hồi còi báo giờ ăn trưa vang lên. Armshtrem vẫn chưa mặc áo khoác, im lặng nhìn Grigoryev làm việc.

- Bây giờ đến cậu, - ông ta bảo Potashnikov. Potashnikov đặt thanh gỗ lên khúc gỗ kê, cầm cái rìu từ tay Grigoryev và bắt đầu đẽo.

- Thôi được rồi, - Armshtrem bảo.

Mấy người thợ mộc đã đi ăn trưa, và trong xưởng không còn ai ngoài ba người.

- Lấy hai cái cán này của tôi và tra vào rìu. - Arnshtrem đưa Grigoryev mấy cái cán rìu đã làm xong - Mài lưỡi cưa đi. Hôm nay và ngày mai ngồi bên lò sưởi mà hơ. Ngày kia trở về chỗ cũ. Này, cầm mẩu bánh mì mà ăn trưa.

Hôm nay và ngày mai bọn họ được hơ ấm bên lò sưởi, đến ngày kia cái lạnh sẽ chỉ còn âm ba mươi độ - vậy là hết mùa đông.

1954